Πανσέληνος (του θερισμού) και έκλειψη σελήνης την Παρασκευή 16/9 και το θέμα είναι σχετικό! Περισσότερο θεσσαλικό παρά βολιώτικο, αλλά σχετικό.
Όλα άρχισαν από μια ανάρτηση, που είδα, κάποιου συνδέσμου που μίλαγε για την «περίφημη θεσσαλή αστρονόμο» Αγλαονίκη. Ήταν απ’ αυτούς τους περιθωριακούς αρχαιολάγνους ιστότοπους που γεμίζουν εντροπία τον κυβερνοχώρο. Είχε και μια τελείως αταίριαστη ζωγραφική μιας .. Σπαρτιάτισσας μάνας και έδεσε το … σιρόπι. Αλλά το θέμα ήταν ενδιαφέρον και μου κέντρισε την προσοχή παρά την σχετική αρχική αγανάκτηση.
Οι γυναίκες της Θεσσαλίας στα αρχαία ελληνικά και λατινικά κείμενα είχαν την φήμη ότι είναι «μάγισσες» και ότι μάλιστα είχαν την δύναμη να «κατεβάζουν» το φεγγάρι [1]!… Μια από τις πρώτες αναφορές είναι στις Νεφέλες του Αριστοφάνη [2] όπου ο Στρεψιάδης λέει «Αν μάγισσα πληρώσω Θεσσαλή / για να μου κατεβάσει το φεγγάρι / κι ύστερα σε μια θήκη στρογγυλή / σαν καθρέφτη κλεισμένο το κρατάω… / Άμα δεν ανατέλλει το φεγγάρι / δε θα πληρώνω τόκους».
Το ότι η Θεσσαλία είναι συνδεδεμένη με την «μαγεία» δεν είναι παράδοξο, άλλωστε η μυθολογία λέει ότι από την Ιωλκό πέρασε και η περίφημη Μηδεία του Ιάσωνα. Το καταπληκτικό της συνέχειας της ελληνικικής ιστορίας αποδεικνύεται όμως για ακόμα μια φορά όταν διαβάζουμε στις «Παραδόσεις» του Νίκου Πολίτη [3] (1904) για την παράδοση που ονομάζεται «κατέβασμα» ή το «άρμεγμα του φεγγαριού»: «Οι μάγισσες, καμιά φορά και μάγοι, κατεβάζουν το φεγγάρι, από τον ουρανό σαν αγελάδα και το αρμέγουν. Με το γάλα αυτό φτιάχνουν πολλών ειδών μάγια δυνατά, προ πάντων για αγάπη ανδρός ή γυναικός. Όταν το κατεβάζουν, θολώνει ο ουρανός, σκοτεινιάζει παντού, η γης μουγκρίζει, και οι διαβόλοι τρέχουν στη μάγισσα και την παρακαλούν να τους αφήσει να βλάψουν τους ανθρώπους.” Ή πιο κάτω «Γι’ αυτό καμιά φορά οι γριές, όταν δεν δουν να βγει το φεγγάρι στον ουρανό λένε. “Του φιγγάρ’ ακόμη δεν ηβγήκι, ή μη καμνιά μάγισσα του κατεβάσι κάτου; στάχτη στου στόμα μ’ !”»
Για να φτάσουμε και στην Αγλαονίκη, για την οποία υπάρχουν αναφορές στον Πλούταρχο (~100μΧ) [4] , και εμμέσως στα σχόλια στον Απολλώνιο τον Ρόδιο [5]. Η πρώτη του Πλούταρχου, όπου αναφερόμενος στην δύναμη που θα δώσει η γνώση στις γυναίκες λέει: “Και αν κάποια ισχυριστεί ότι έχει την δύναμη να κατεβάσει το φεγγάρι από τον ουρανό, αυτή [η γυναίκα με γνώσεις] θα γελάσει με την άγνοια και την ανοησία των γυναικών που πιστεύουν αυτά τα πράγματα, διότι ξέρει αστρονομία, και έχει διαβάσει τα βιβλία για την Αγλαονίκη την κόρη του Ηγήτορα της Θεσσαλίας, η οποία με το να γνωρίζει καλά τις περιόδους της πανσελήνου, και ξέροντας εκ των προτέρων πότε θα γίνει έκλειψη, και το φεγγάρι θα περάσει στη σκιά της Γης, ξεγελούσε τις άλλες και τις έκανε να πιστεύουν ότι κατέβαζε το φεγγάρι.»
Έτσι μαθαίνουμε ότι η Αγλαονίκη, κόρη ίσως κάποιου σημαίνοντος προσώπου της Θεσσαλίας (Ηγήτωρ;), γνώριζε αστρονομία, και την περιοδικότητα των εκλείψεων. Αλλά χρησιμοποιούσε αυτή την γνώση για να ξεγελάει τις άλλες γυναίκες και να τις κάνει να πιστέψουν στις μαγικές της ικανότητες. Κάποιοι σύγχρονοι επιστήμονες [6] χρονολογούν την χρονολογούν πιθανόν μετά την αρχή της δυναστίας των Σελευκιδών (312 π.X.), διότι υπάρχουν κείμενα στα βαβυλωνιακα που περιγράφουν την περιοδικότητα των εκλείψεων, θεωρόντας έτσι ότι από εκεί προήλθε η σχετική γνώση [7].
Αλλά η χρονολόγηση δεν έχει τόσο μεγάλη σημασία, όσο το γεγονός ότι ο Πλούταρχος προβάλει την Αγλαονίκη ως κακό παράδειγμα χρήσης της επιστήμης. Μια τέτοια “πονηρή” χρήση της επιστήμης καταδικάζεται και από τον Ιπποκράτη που λέει στο Περί Ιεράς Νούσου [8]: « Όταν δηλαδή βγαίνουν και βεβαιώνουν ότι μπορούν να κατεβάσουν από τον ουρανό το φεγγάρι ή να σκοτεινιάσουν τον ήλιο, να κάμουν κακοκαιρία ή καλοκαιρία, βροχές ή ξηρασίες, απέραστη τη θάλασσα ή άγονη τη γη και όλα τα άλλα παρόμοια θαύματα, αδιάφορο αν οι άνθρωποι που επιτηδεύονται αυτά τα πράγματα ισχυρίζονται ότι όλα αυτά γίνονται με ιεροτελεστίες ή με κάποια άλλη γνώση ή δεξιοτεχνία, νομίζω ότι βλασφημούν”.
Εν πάσει περιπτώσει, αυτή η αρνητική παρουσίαση της Αγλαονίκης δεν απέτρεψε τους σημερινούς επιστήμονες να δώσουν το όνομά της σε ένα κρατήρα 63 χιλιομέτρων στην επιφάνεια της Αφροδίτης [9], αναγνωρίζοντας εμμέσως την αστρονομική γνώση της Αγλαονίκης. Επίσης θα πρέπει να δούμε με κάποιο ελαφρυντικό την χρήση τέτοιων πρακτικών από τις γυναίκες της εποχής. Zούσαν κάτω από τεράστιες κοινωνικές ανισότητες, και πράξεις που τις προσέδιδαν κάποια δύναμη θα μπορούσε κανείς να τις θεωρήσει σχεδόν απελευθερωτικές.
Αυτά τα λίγα για την Αγλαονίκη και την παρουσία της στην αρχαία ελληνική και λατινική γραμματεία όπως ακριβώς παρουσιάζεται εκεί και όχι όπως κάποιοι θέλουν να την φαντάζονται.
ΣΗΜ. Η εικόνα προέρχεται από αντιγραφή αρχαίου ελληνικού αγγείου μέρους (κάποτε) της συλλογής κάποιου Sir William Hamilton – όπως περιγράφεται στο [10] – όπου υποδεικνύεται η ευθεία αναφορά στο ρεφραίν της Φαρμακεύτριας του Θεοκρίτου – με το περίφημο «Φράσδεό μευ τον έρωθ’ όθεν έκετο, πότνα Σελήνη» (δηλ. πες μου Σελήνη πως μου ήρθε αυτή η αγάπη») [11]
[1] Για μια σειρά τέτοιων αναφορών και με τα ελληνικά και λατινικά πρωτότυπα κείμενα δείτε εδώ Cazeaux, J. (1979). La Thessalie des magiciennes. Collection de la Maison de l’Orient méditerranéen. Série archéologique, 6(1), 265-275. http://www.persee.fr/doc/mom_0244-5689_1979_act_6_1_1436
[2] Αριστοφάνους Νεφέλες 749. http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0027%3Acard%3D731
[3] Ν. Πολίτη, “ Μελέται περί του βίου και της γλώσσης του ελληνικού λαού: Παραδόσεις – Μέρος Α΄», 1904 https://books.google.com/books?id=MtMQBwAAQBAJ&pg=PA131
[4] Πλούταρχου Ηθικά 416-17 https://books.google.com/books?id=AbhAAAAAcAAJ&pg=PA507 και (Γαμικὰ παραγγέλματα 145c-d http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0180%3Astephpage%3D145c και Περὶ τῶν Ἐκλελοιπότων Χρηστηρίων 113 http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0250%3Asection%3D13
[5] Σχολ. Απολλ. Ρόδ. 3. 533 και 4. 59-61 https://books.google.com/books?id=oBI-AAAAcAAJ
[6] Bicknell, P. (1983). The witch Aglaonice and dark lunar eclipses in the second and first centuries BC. Journal of the British Astronomical Association, 93, 160-163.
[7] Aaboe, Asger. Saros cycle dates and related Babylonian astronomical texts. Vol. 81. American Philosophical Society, 1991.
[8] Ιπποκράτους Περὶ ἱερῆς νούσου παρ. 4 http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/anthology/literature/browse.html?text_id=222
[9] http://www2.jpl.nasa.gov/magellan/image7.html
[10] Étude des monuments céramographiques; matériaux pour l’histoire des religions et des moeurs de l’antiquité, Vol 2. Plate CXVIII σελ. 389 https://archive.org/details/gri_33125009347440
[11] Θεόκριτου Ειδύλλια Φαρμακεύτριαι, http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0228%3Atext%3DId.%3Apoem%3D2
